۵ مار منحصربه فرد ایران
به گزارش گل سپید آن چه در ادامه می خوانید شرح مختصری بر حیات و خصوصیت های زیستی چندگونه از منحصربه فردترین مارهای ایران است.
به گزارش گل سپید به نقل از ایسنا، روزنامه جام جم نوشت: «بسیاری از گونه های جانوری ایران برای مردم عادی ناشناخته هستند. چند وقتی است که فیلمی از شکار یک افعی دم عنکبوتی در شبکه های مجازی دست به دست می شود و خیلی از خود می پرسند که آیا واقعا این حیوان عجیب در ایران ما زیست می کند؟ دنیای خزندگان سرشار از ناگفته هاست و خیلی از خزندگان کشور ما هم در نوع خود بی نظیر هستند.
در ادامه کوشیده ایم ضمن گفتگو با دو خزنده شناس، با بخشی از شگفتی ها و جذابیت های مارهای ایران آشنا شویم. آن چه در ادامه می خوانید، شرح مختصری بر حیات و خصوصیت های زیستی چندگونه از منحصربه فردترین مارهای ایران است.
افعی لطیفی، کشنده و ارتفاع پسند
افعی کوهستانی لطیفی (Latifi’s Viper، Montivipera latifii) که از آن با عنوان افعی دماوندی هم نام برده می شود، از خزندگان بومی کشور ماست که اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) آنرا یک گونه در معرض خطر انقراض معرفی کرده است.
پراکنش این افعی که از نظر تنوع رنگ و طرح در نوع خود منحصربه فرد توصیف شده است، محدود به دامنه ها و ارتفاعات کوهستانی البرز مرکزی است. اما متاسفانه دشت های کوهستانی که زیستگاه این گونه هستند، به واسطه چرای مفرط دام در حال تخریب جدی هستند. هم اکنون بزرگ ترین پهنه مورد حفاظت این گونه، پارک ملی لار است که آن هم به واسطه تهدیدهایی نظیر تخریب زیستگاه ناشی از چرای بی رویه دام و ورود گردشگران، آینده نامشخصی را پیش رو دارد.
خسرو رجبی زاده، دکترای تنوع زیستی از دانشگاه خنت بلژیک و نویسنده کتاب مارهای ایران به جام جم می گوید: «این افعی از معدود مارهای دنیاست که دو طرح کاملا متفاوت دارد؛ یک طرح آن زیگزاگ و یک طرحش خط دار است و طرح دیگری هم دارد که ترکیب این دو است. یعنی در عمل سه طرح دارد: زیگزاگ ناقص، زیگزاگ کامل و خط دار. جالب اینجاست که نوزادانی با طرح های متفاوت از یک مادر به دنیا می آیند. زیستگاه این مار محدود و خیلی کوچک در حد فاصل جاده چالوس تا گردنه گدوک است. یعنی طول کل زیستگاه این گونه حدود ۱۵۰ کیلومتر بیشتر نیست و از نظر پهنا هم شاید ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر بیشتر نباشد؛ چون تنها در ارتفاعات دامنه جنوبی البرز یافت می شود.»
رجبی زاده در پاسخ به این سؤال که کدام خصوصیت ها این مار را در ایران منحصربه فرد کرده است، می گوید: «اول این که سم این مار بسیار قوی است و کشندگی آن جزو بالاترین ها در ایران است. اما موجودی بسیار بی آزار است و در ارتفاعات خیلی بالا حدود ۳۲۰۰ متر از سطح دریا و نواحی سرد یافت می شود. یعنی می توان اظهار داشت که جزو معدود مارهای ایران است که زیستگاهش تا این ارتفاع می رسد.»
علیرضا شهرداری پناه، کارشناس حیات وحش که سابقه تیمار این گونه را دارد، می گوید: «متاسفانه برداشت های بی رویه و غیر قانونی عاملی است که به شدت به جمعیت افعی های دماوندی صدمه زده است. دلیل اصلی برداشت از جمعیت هم این است که متخلفان دنبال سم آنها هستند. ما نمی دانیم جمعیت این گونه در ایران دقیقا چقدر است ازاین رو وقتی نمی دانیم از یک گونه تا این حد صدمه پذیر چه تعداد در ایران وجود دارد، خودش مشکل بزرگ تری است. زیستگاه افعی دماوندی نسبت به افعی دم عنکبوتی صدمه پذیرتر و به واسطه حضور گردشگران قابل دسترس تر است که همین مسئله گویای لزوم حفاظت جدی از آن است.»
شهرداری پناه می افزاید: «مارگیرها اغلب بدون نظارت این گونه را صید می کنند و مشکلی که ایجاد می کنند این است که یک بار از یک منطقه خاص برداشت زیادی انجام می دهند. برای مثال این گونه در اوقات خاصی از سال کنار آب مشاهده می شود و در این زمان صدمه پذیر است، برداشت جمعیت زیاد، آن هم از یک منطقه خاص بسیار صدمه زاست. نباید فراموش کرد حذف افعی ها گاه چرخه طبیعت را طوری به هم می زند که فوران جمعیت جوندگان رخ می دهد. از طرفی عشایر و دام هم این افعی را تهدید می کنند.»
یله مار؛ ماری که جفتش انتقام می گیرد
همان طور که می دانید مارها اغلب زندگی انفرادی دارند و تمایلی هم به زندگی گروهی ندارند اما در بین مارها، یله مار (Easten Montpellier Snake، Malpolon insignitus) استثنا است. خسرو رجبی زاده می گوید: «یله مارها یک نر غالب دارند و این نر، ماده ای را در فصل تولیدمثل انتخاب می کند. من همیشه این را گفته ام که داستان هایی مانند این که جفت مار از شما انتقام می گیرد اشتباه است. اما این خصلت تنها در یله مار دیده می شود چونکه نر غالب از ماده ای که برگزیده، مراقبت می کند؛ ضمن این که نر غالب چند نر دیگر در اطراف خود دارد که آن نرها فرمانبر از این نر غالب هستند. نرهای فرمانبر آنهایی هستند که زورشان به نر غالب نمی رسد ولی در گروه نر غالب هستند و در نزدیکی نر غالب زندگی می کنند. در نتیجه اگر نر غالب بخواهد با نر دیگری درگیر شود، نرهای فرمانبر به نر غالب کمک می کنند. این مسئله حتی در مورد درگیری با انسان ها هم صدق می کند.»
رجبی زاده در ادامه می گوید: «نرهای غالب یله مار برای ماده شان طعمه شکار می کنند و نرهای فرمانبر هم همین کار را انجام می دهند تا ماده از تخم هایی که گذاشته زیاد فاصله نگیرد. یله مار ماده روی تخم ها نمی خوابد اما در هر صورت نزدیک تخم ها می ماند. این گونه در بین مارهای ایران خیلی خاص است و تنها ماری است که این خصوصیت منحصربه فرد زندگی گروهی را در زمان تولید مثل دارد. یکی دیگر از خصوصیت های این مار که با بقیه مارها بسیار متفاوت است، این است که نه تنها ماده خودش بلکه حتی نرهای فرمانبر خودش را هم علامت گذاری می کند. این کار از راه ترشح یک نوع فرومون از غدد بینی انجام می شود تا گروهش با بقیه یله مارها قاطی نشوند!»
مارهای کوتوله، با گونه های متنوع
مارهای کوتوله همان گونه که از نامشان برمی آید، غالبا جثه کوچکی دارند. تابحال ۲۲ تا ۲۳ گونه از این جنس در دنیا شناسایی شده که ده گونه از آنها در ایران پراکنش دارند. خسرو رجبی زاده می گوید: «از خصوصیت های جالب در بین مارهای کوتوله جنس Eirenis این است که این مارها اندازه شان غالبا نیم متر یا حتی کمتر است. مطالعات نشان می دهد این مارها از مارهای درشت جثه جنس Dolichophis که به آنها مار شلاقی هم گفته می شود، تکامل یافته اند؛ یعنی مارهایی که اندازه شان غالبا بالای یک متر تا یک و نیم متر است، در طول تکامل کوچک شده و مارهای کوتوله از آنها مشتق شده اند. پیدایش مارهای کوتوله به شدت بر تنوع زیستی این مارها تأثیر داشته است، چونکه این مارها به شدت گونه زایی کرده اند. تعداد گونه های جنس Eirenis خیلی بیشتر از جنس Dolichophis است؛ ضمن این که این مارها سازگاری های خاصی پیدا کرده اند.»
وی در ادامه می گوید: «البته کوچک شدن اندازه بدن در جنس Eirenis سازگاری هایی را هم به همراه داشته است؛ بعنوان مثال مارهای درشت جثه جنس Hierophis که به مارهای جنس Eirenis نزدیک هستند، اغلب از طعمه های خونگرم مانند جوندگان کوچک تغذیه می کنند. در حالیکه مارهای کوتوله برعکس از طعمه های خونسرد مانند بندپایان تغذیه می کنند. بندپایان اسکلت خارجی دارند ازاین رو مارهای کوتوله واجد عضلات فک ضعیف تر اما دندان های مخروطی شکل و قوی تری نسبت به اجداد درشت جثه خود دارند. از سوی دیگر این مارها برخلاف اجداد خود که زندگی سطح زی را ترجیح می دهند به زندگی در زیرسطح و فضاهای خالی زیر زمین علاقه دارند.»
رجبی زاده در پاسخ به این سؤال که دلیل این تفاوت های آشکار مارهای کوتوله با اجدادشان چیست، می گوید: «دلیل این مسأله هنوز به درستی معلوم نیست اما فرضیه ای وجود دارد که می گوید بسته شدن دریای تتیس در اوایل دوره زمین شناسی میوسن احیانا زیستگاه های جدیدی را برای خزندگان به وجود آورد و در رقابت برای اشغال کردن هر چه بیشتر زیستگاه های جدید بود که مارهای کوتوله تکامل یافتند.»
افعی دم عنکبوتی، شکارچی حیله گر
افعی دم عنکبوتی (Spider-tailed Honed Viper، Pseudocerastes urarachnoides) از منحصربه فردترین گونه های خزنده بومی کشور ما ایران است که به علت مطالعات بسیار اندکی که روی آن انجام شده، هنوز با عدم قطعیت های زیادی مواجه می باشد.
خسرو رجبی زاده، درباره این مار می گوید: «این گونه اولین بار در سال ۱۳۴۷ شمسی/ ۱۹۶۸ میلادی توسط دو محقق آمریکایی در راه بین شهر ایلام تا مهران جمع آوری و به موزه تاریخ طبیعی شیکاگو منتقل شد. هر چند که در آن زمان دم ریش ریش این مار که در اصل فلس های کشیده و شبیه عنکبوت است، جلب توجه می کرد اما تحقیقات روی این مار تا سال ۱۳۸۰/ ۲۰۰۱ که نمونه دیگری از آن در زمین های کشاورزی اطراف جاده قصر شیرین به گیلانغرب پیدا شد، همچنان مسکوت ماند.»
وی می افزاید: «پیدا شدن نمونه دوم سبب شد خزنده شناسان آمریکایی و ایرانی دست به کار شوند و سرانجام گونه به صورت علمی توصیف شد. جالب اینجاست که وقتی این نمونه توصیف شد، مشخص شد که آقای دکتر محمود لطیفی هم نمونه ای از این گونه در کلکسیون موسسه رازی داشته اند، اما مطالعه آنرا شاید به علت بازنشستگی از موسسه رازی تکمیل نکرده بودند. این افعی فقط در دامنه های غربی زاگرس دیده می شود. این گونه اندمیک منحصربه فردی است که تنها در یک واحد کوچک جغرافیایی از کوهستان زاگرس ما یافت می شود. البته اخیرا این افعی در عراق هم پیدا شده است.»
این خزنده شناس در پاسخ به این سؤال که شگفت انگیزترین خصوصیت زیستی این مار چیست، می گوید: «اول از همه باید بدانید که در مورد خصوصیت های زیستی این مار بسیار کم مطالعه شده، اما احیانا تخم گذار است. هرچند پراکنش آن در جهان تنها در ایران است اما هنوز تولید مثل آن در ایران مطالعه نشده است. ازاین رو آن چه در اینجا به آن اشاره می نماییم، صرفاً بر مبنای دانسته های ما تابحال است. حال آن که شاید بعدها خصوصیت های خیلی جذاب تری هم از این مار برای جهانیان معرفی و شناخته شود. یکی از خصوصیت های جالب این مار نحوه شکار پرندگان است. البته این گونه از جوندگان کوچک و احیانا مارمولک ها هم تغذیه می کند. این افعی ابتدا بی حرکت در محلی می ماند و با حرکت آرام دم عنکبوت مانند خود، منتظر طعمه می ماند. برجستگی تخم مرغی شکل انتهای دم و فلس های کشیده روی دم این گونه در حال حرکت، ظاهری شبیه عنکبوت دارد. وقتی پرنده ای برای شکار این عنکبوت دروغین به دم افعی نزدیک می شود، بلافاصله نیش زده می شود. خانواده افعی ها، عادت حرکت دادن دم (Caudal Luring) را برای جلب طعمه دارند. ولی در مارهای دیگر، دم معمولی است و حالت یک کرم را برای طعمه ای مانند پرنده تداعی می کند، حال آن که دم این افعی به تنهایی سازگاری خاصی پیدا کرده و شبیه عنکبوت یا رتیل است. سازگاری مربوط به تکان دادن دم در افعی دم عنکبوتی یکی از تخصصی ترین انواع Caudal Luring را نشان داده است. بعلاوه تابحال خصوصیات سم این گونه مطالعه نشده است.»
ویژگی های منحصربه فرد این افعی سبب شد پژوهشگران ایرانی تلاش کنند تا آنرا در لیست کنوانسیون منع تجارت بین المللی گونه های جانوری و گیاهی در معرض خطر (سایتیس) قرار دهند، خوشبختانه ارزیابی های کمیته سایتیس به موافقت با پروپوزال پیشنهادی دکتر فتحی نیا ختم شد و در نهایت در هجدمین اجلاس سایتیس که اخیرا (ماه می سال جاری) در کشور سریلانکا برگزار شد، افعی دم عنکبوتی در ضمیمه ۲ این کنوانسیون قرار گرفت.
افعی شاخ دار عربی؛ با توانایی استتار بالا
افعی شاخ دار عربی (Gasperettii’s Honed Viper، Cerastes gasperettii) یک گونه منحصربه فرد دیگر است که در بخش خیلی محدودی از ایران زیست می کند. علیرضا شهرداری پناه، کارشناس حیات وحش این گونه را به چند دلیل شاخص توصیف می کند: «اول این که این افعی در مناطق بسیار گرمسیر کشور ما مانند اهواز (منطقه الباجی) در تپه های رملی و خاکی زیست می کند و پراکنش محدودی در ایران دارد. پوشش گیاهی در جایی که این گونه یافت می شود، هم از نظر تنوع خیلی محدود و کم است. از نظر پراکنش جهانی در عربستان، فلسطین اشغالی، اردن، عراق و همان گونه که گفتم ایران و تنها بخشی از خوزستان مشاهده شده است. متاسفانه از وضعیت حفاظتی اش در ایران خیلی آگاه نیستیم چونکه کار زیادی انجام نشده است. بعضی از نمونه های این افعی، دو فلس تغییرشکل یافته شاخ مانند روی سرشان دارند که خصوصیت منحصربه فردشان است و بعضی دیگر بدون شاخ هستند.»
وی می افزاید: «این افعی از گونه هایی است که توانایی استتار بالایی دارد. رنگ شنی کاملا نخودی آن به استتارش کمک می نماید. از طرفی فرم پولک ها هم در پنهان شدن موثر است. پولک ها برجسته اند و دو نوار از کنار بینی شروع و در امتداد صورت روی گونه امتداد دارد و از بالا مثل دو خط روی سر جلوه می کند. لکه های روی بدنش زیگزاگ کامل نیست اما لکه لکه است. در حالت استتار مردمک چشم مار و بخشی از شاخ از ماسه بیرون است که جلوه ای متفاوت دارد.»
وی در ادامه می گوید: «این مار شبگرد است و به خاطر گرمای هوا در روز دیده نمی گردد. بسته به جثه، طعمه را انتخاب می کند و رژیم غذایی اش را جوندگان و حتی مارمولک ها می سازند. یکی از طریق های شناسایی این مار هم ردی است که از خودش روی رمل ها بر جا می گذارد. چون به صورت زیگزاگ حرکت می کند اما باد به سرعت ردها را از بین می برد و پیدا کردن آنرا سخت می کند. این افعی تخم گذار است و مکانی که تخم می گذارد در یک سطح متعادلی باید باشد؛ یعنی جایی که نه خیلی گرم و نه خیلی عمیق باشد. این افعی ها هر بار بسته به شرایط محیطی و... بین چهار تا هشت تخم می گذارد. سم آنها هم قوی است اما به علت شبگرد بودن آنها و زندگی در زیستگاه های بیابانی و گرم، تعارض زیادی با انسان ندارند.»
منبع: golesepid.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب